با آنچه گفته آمد روشن شد که معرفت و بصيرت از نظر رتبه مقدم بر عبادت و عبوديت است و عبادت بي معرفت و شناخت را ارجي نتوان نهاد؛ زيرا تا عبد شناختي هرچند اندک به آنچه مي پرستد نيابد، عبادتش جز کاري لغو، بي مبنا، بي هدف يا تقليدي صرف نيست و عبادي که اين چنين اند همواره در روايات ملامت شده اند و درجه عبادتشان بر اساس درجه عقل و معرفتشان محک خورده است.

عبادت نبوي(ص) عبادتي بود همراه با بالاترين درجات معرفت به معبودِ هستي؛ و اين سير معرفتي با زمينه هاي تربيت نبوي(ص) از دوران کودکيِ ايشان توسط برترين ملک الهي ادامه يافت و سرانجام با اتصال نبي اکرم(ص) به منبع وحي الهي پس از رسالت به اوج رسيد. پس از مرتبه معرفت، نوبت به ذکر و حضورِ دل مي رسد و نيز توجه دايم به منبع عظيم هستي و با اين توجه و حضورِ دل، اعضاء و جوارح نيز در مراتب بعدي همراه شده، عبادات جارحه اي قرين عبادات جانحه اي مي گردند.

پيامبراکرم(ص) خود، معرفت را سرمايه اصلي خويش معرفي مي فرمود و چنان که گذشت، خداوند متعال مسيري رو به کمال را براي فزونيِ معرفت آن حضرت ترسيم کرده بود. رخدادِ بعثت براي آن حضرت، همراه بود با پيدايش درجه والايي از معرفت در باب هستي؛ به گونه اي که با کنار رفتن پرده ها از مقابل ديدگان حقيقت بين آن حضرت، حقايق هستي براي روح متعالي ايشان منکشف و متجلي شد.

بنابر روايتي از امام صادق(ع)، هنگامي که از آن حضرت پرسيدند، پيامبران چگونه به رسالت خويش پي مي برند؟ فرمود: «پرده از مقابل ديدگانشان کنار مي رود» در روايتي ديگر نيز آن حضرت در پاسخ زرارة که پرسيد: چگونه رسول ا...(ص) خوف نداشت که آنچه بر او نازل مي شد، از نزغات و القائات شيطان باشد، فرمود: «خداوند هنگامي که بنده اي را به منزله رسول خويش بر مي گزيند، آن چنان آرامش و اطمينان دروني بر او نازل مي کند که دريافت هايش از جانب خدا همچون چيزهايي است که به چشم مي بيند.»

بدين لحاظ معرفت و بصيرت و بينشي که لازمه شروع نبوت و رسالت است، به اقتضاي حکمت الهي در بدوِ امر نبوت براي پيامبراکرم(ص) حاصل شده بود؛ اما عرصه هاي معرفتي در باب ذات مقدس الهي و آيات او همواره براي پيامبراکرم(ص) گشوده بود و آهنگي رو به کمال داشت.

رخداد «اسراء» و «معراج» را مي توان حرکتي در اين راه دانست؛ زيرا به تصريح آيه نخست سوره اسراء، اين امر براي ارائه آيات الهي به پيامبراکرم(ص) رخ داد: «منزه است آن خدايي که بنده اش را شبانگاهي از مسجدالحرام به سوي مسجدالاقصي، که پيرامون آن را برکت داده ايم، سير داد تا از نشانه هاي خود به او بنمايانيم، که وي همان شنواي بيناست» و معراج، بنابر برخي روايات، در مراحل و دفعات متعددي براي پيامبراکرم(ص) رخ داد و روشن است که در هر نوبت، معرفتي بر معرفت پيشين افزوده مي شد.